نگاهی بر کتاب بررسی یک پرونده قتل

کتاب بررسی یک پرونده قتل زیر نظر میشل فوکو و به ترجمه مرتضی کلانتریان در موسسه انتشارات اگاه اولین بار در پاییز سال 1376 به چاپ رسیده است.
کتاب بررسی یک پرونده قتل تلاشی در جهت یافتن تاریخ ورود روانپزشکی در امر دادرسی جزایی در کشور فرانسه است،این کتاب پس از بررسی همه جانبه یک پرونده قتل مرتبط با مفهوم جنون و نظرات تخصصی روانپزشکی،چند تحلیل جامعه شناختی از جمله تحلیل میشل فوکو را ضمیمه پرونده میکند.پس از بررسی اجمالی این کتاب نگارنده در پی ان است، نگاهی به گستره ی جنون در قوانین جزایی جمهوری اسلامی ایران بیندازد

شرح پرونده بدین گونه است:در سال 1835 در روستای اونه واقع در کشور فرانسه پسری 21 ساله به نام پییر ریویر اقدام به قتل خواهر،مادرِ باردار و برادر خویش نمود.وی یک ماه به جنگل پناه برد ولی به دلیل عذاب وجدان از جنگل خارج شده و به وسیله پرسه زدن اطراف مامورین و حضور در سطح شهر مقدمات دستگیری اش را خوداگاه فراهم نمود.وی ابتدا برای گریز از مجازات خود را دیوانه نشان داد ولی این عمل وی دیری نپایید و هنگامی که در زندان  منتظر محاکمه بود اقرار به قتل نمود و در یادداشتی دلایل خود برای ارتکاب سه فقره قتل را بیان کرد،یادداشتی که علی رغم کم سواد بودن او نشان از فصاحت و بلاغت کلامی و هوش وی بود که همین سند عده ای را بر ان داشت که متهم را در کمال عقل معرفی و عده ای دیگر،ان را در دال بر دیوانگی وی قلمداد کنند.این دو دستگی ارا در ابتدا موجب محکومیت ریوییر توسط هئیت منصفه به اعدام و پس از ان به دلیل خواست هئیت منصفه مبنی بر تخفیف مجازات منجر به حکم حبس ابد شد، باید خاطر نشان کرد تلاش های روانپزشکان در ان زمان برای تغییر مفهوم جنون و همچنین رونق نظریه تک جنونی اسکیرول نقش موثری در صدور حکم داشت  .البته در نهایت محکوم علیه در زندان خود را حلق اویز کرد.

این کتاب به بررسی مستندات پرونده که شامل یادداشت متهم،اظهارات شهود و مطلعین و نظرات پزشکان و روانپزشکان و همچنین مقالات روزنامه ها که گزارش لحظه به لحظه از روند پرونده را در اختیار مردم قرار میدادند، میپردازد. هم اکنون به این مستندات به طور اجمالی میپردازیم.
متهم در یادداشتش در زندان،با حافظه ای باور نکردنی به تعریف ازار و اذیت هایی که مادرش در حق پدر وی روا میداشت_در مضیقه قرار دادن شوهر از لحاظ مالی،سکنا گزیدن در خانه ای جدا،خیانت،شکوه به غریبه ها و ریختن ابروی شوهر ..._ و هم چنین اقدامات خواهر وی که در این راه به وی یاری میرساند،پرداخت و هنگامی که به این نتیجه رسید که دستگاه قضایی فرانسه توان احقاق حق پدر مظلومش را ندارد و به حمایت از ظالم میپردازد خود را قهرمانی انگاشت که برای نجات پدرش خود رافدا میکند،وی استدلال میکرد که مگر ناپلئون بناپارت برای نیل به اهدافش هزاران انسان بی گناه را نکشته بود؟پس عمل وی که قتل سه انسان است ان هم برای هدفی والا جنایت محسوب نمیشود.ریویر در مورد قتل برادر کوچک 8 ساله اش هم توضیح میدهد که به دلیل اینکه پدرش از محاکمه و مجازات پییر ناراحت نشود،وی را به قتل رسانده تا پدرش از او متنفر شود.وی در پایان بیاناتش اظهار ندامت کرده و خواهان مرگ خویش است.
نقطه ی مشترک اظهارات شهود و مطلعین همه در عجیب بودن ریوییر خلاصه میشد اینکه وی از زنان نفرت داشت،با جمع نمیجوشید،به ازار حیوانات میپرداخت و همه حول محور مسائلی حاکی از تفاوت وی بود.
در مورد اظهار نظر پزشکان باید گفت پزشک اول دکتربوشار که از جانب دادگاه بود وی را در صحت کامل عقل تشخیص داد و علت این تشخیص را مشاهده هیچگونه مشکل قوای دماغی دانست و پزشک دوم دکتر واسل که از جانب وکیل متهم معرفی شده بود وی را دیوانه ای تمام عیار خواند و دلیل انرا 1.در وضع ظاهری متهم که هر انسان عامی ای را وادار به اعتراف به غیر عادی بودن وی میکند،2.در اثار توارث که مسئله دیوانگی در خانواده اش وجود داشته،3.در رفتار پییر قبل از وقوع جنایت که موجب تمسخر توسط هم سالانش میشد و به دلیل تنهایی در دنیایی با عقاید خود زندگی میکرد4.شرایط و اوضاع احال:خانواده از هم پاشیده،5.رفتار پییر بعد از وقوع جنایت:وی با وجود اینکه تمام جزئیات نقشه اش را کشیده است پس از عملی کردن ان چشمانش به حقیقت باز میشود و ناگهان به ادمی معقول تبدیل میشود که از اعمال خویش نادم است.دکتر واسل استدلال کرده چرا هنگامی که ضربه ای شدید به فردی وارد میشود و وی عقلش زائل میشود برای کسی تعجب اور نیست ولی وقتی همین صدمه روحی باعث ظهور عقل است تعجب میکنیم؟
نقشی که روزنامه ها در این پرونده ایفا کرده اند انکار شدنی نیست،چاپ نظریات پزشکان،توضیح نظریه تک جنونی اسکیرول و نظرات شهروندان یکی از دلایل صدور تخفیف در این پرونده بود.در مورد توضیح نظریه تک جنونی باید گفت در این حالت مجنون دقیقا به مثابه یک انسان عادی ست و فقط در مورد یک مسئله افکار غلط و اغراق امیزی دارد که در مورد ریوییر نفرت وی از زنان بود که وی ان را به دلیل خواندن کتاب مقدس و ترس از زنا با محارم میدانست که با نزدیک شدن به هر موجود ماده ای حتی حیوانات احساس خطر میکند.
در این کتاب پس از بررسی مفصل اوضاع و احوالی که منجر به وقوع قتل شد و همچنین واکنش جامعه در برابر ان که به صورت مجمل در این مقاله بیان شد  تحلیل هایی متفاوت از ریوییر شد که گاه وی را در حد قهرمان طبقه محروم جامعه بالا برده است و نگارنده به دلیل عدم ارتباط انها با مقاله به ذکر انها نمیپردازد و در صورت علاقه خوانندگان محترم را به ان ارجاع میدهد.
حال به بررسی جنون در قانون مجازات اسلامی میپردازیم. به دیگر سخن اگر پییر ریوییر ایرانی بود چه سرنوشتی در انتظار او بود؟
طبق ماده 51 قانون مجازات اسلامی جنون در حال ارتکاب جرم به هر درجه که باشد رافع مسئولیت کیفری ست.در این ماده جنون و درجه تعریف نشده است.با توجه به عدم تعریف جنون توسط قانونگذار دو تفسیر میتوان از این ماده داشت:1.تفسیر موسع :تبصره 1 ماده 51"در صورتی که تادیب مرتکب موثر باشد،به حکم دادگاه تادیب میشود" به این معنا ست که مجنون به طور کامل قوه تمییز را از دست نداده است و میداند برای چه تادیب میشود،این تفسیر به منطوق ماده و با عبارت به هر درجه سازگارتر است.این تفسیر را میتوان تفسیر به نفع متهم پنداشت،زیرا صرف نظر از مجنون به معنای خاص(کسی که قوه تمییز خوب از بد را ندارد) شامل بیماران روانی و همچنین کسانی که قوه تمییز دارند ولی قادر به نظارت بر اعمال خود نیستند نیز میشود،به خصوص با رویکرد صفر و صد برخی مجازات ها در قانون مجازات اسلامی مانند حدود و قصاص،تفسیر موسع این ماده از مجازات اشخاصی که به طور کامل بر اراده  و روان خود مسلط نیستند جلوگیری میکند.
2.تفسیر مضیق:این ماده را تنها شامل جنون به معنای خاص کلمه می داند و  زوال کامل عقل را در نظر میگیرد و یا اگر زوال کامل ملاک نباشد این زوال انچنان شدید باشد که مرتکب از دیدگاه عرف مجنون یا دیوانه قلمداد شود.مبنای این تفسیر را میتوان تبصره دو ماده 51 دانست که بر خلاف عبارت" به هر درجه" در صدر ماده در تبصره 2 فقط یک نوع از جنون را شناخته که بیماری شور-افسردگی است و انواع دیگر جنون را نپذیرفته است.باید توجه داشت که نمیتوان در این مورد و موارد مشابه حکم به تفسیر مضیق به دلیل اصل تفسیر مضیق قوانین جزایی داد زیرا اصل در موارد ابهام قانون،تفسیر به نفع متهم است نه تفسیر مضیق،بسا هنگامی که از کیفیات مخفف و عوامل رافع مسئولیت و غیره سخن به میان می اید تفسیر مضیق به ضرر متهم میباشد.
صرف نظر از این دو تفسیر که دامنه اختیارات قاضی را افزایش میدهد،نباید از نظر پنهان داشت که احراز جنون امری ست تخصصی که باید به کارشناس و روانپزشک واگذار شود ولی بر اساس تبصره ماده 4 لایحه قانونی اقدامات تامینی تصمیم نهایی با دادگاه است و دادگاه با وجود عدم صلاحیت در تشخیص این موضوع الزامی به تبعیت ندارد.
حال به پرونده ریوییر باز میگردیم،لازم به ذکر است که علاوه بر توجه قاضی بر نظریات روان پزشکی نباید از نقش هئیت منصفه غافل شویم.یکی از فلسفه های وجودی هئیت منصفه درگیر کردن تمام احاد جامعه در روند کیفری ست تا از این طریق مسائل از عینک کسانی غیر از مقامات قضایی دیده شود.یعنی مردمی در مورد محکومیت،برائت و تخفیف متهم اظهار نظر کنند که مانند قضات هر روزه با متهمین و مجرمین وقوانین خشک و سخت کیفری سرو کار ندارند و این عامل مهمی در تخفیف مجازات محکوم علیه بود.البته این بدان معنا نیست که چون سیستم قضایی ایران هئیت منصفه را تنها در جرائم خاص_سیاسی،مطبوعاتی_ پذیرفته،راه حلی اشتباه در پیش گرفته زیرا هئیت منصفه از تاسیساتی ست که به  اندازه ی موافقان، مخالف نیز دارد که پرداخت به ان از حوصله ی این بحث خارج است.
اخرین نکته ای که به نظر ذکر ان خالی از لطف نیست ماده142- 4لایحه قانون مجازات است،طبق این ماده هرگاه مرتکب در حال ارتکاب جرم به اختلال نسبی قوه تمییز یا اراده دچار باشد،به حدی که در ارتکاب جرم موثر واقع گردد در صورتی که شرایط تحقق جرم و مجازات را مرتفع سازد مستوجب مجازات نیست.در لایحه از واژه هایی مانند اختلال نسبی قوه تمییز یا اراده استفاده شده که میتوان ان را بازگشتی به قانون اصلاحی مجازات عمومی سال 1352 دانست که تحت تاثیر اصطلاحات راونشناسی بود و به طور صریح اختلال تام و نسبی قوه تمییز را تفکیک کرده بود که در مورد اختلال نسبی قوه تمییز میتوان به پرونده ریوییر اشاره کرد بدین ترتیب که هوش شخص دچار نوعی از هم پاشیدگی ست و نه میتوان شخص را به طور کامل واجد شعور و نه به طور کامل فاقد درک و هوش دانست

ملیکا گرجی- فارغ التحصیل کارشناسی حقوق دانشکاه علامه طباطبایی



منابع:
کتب
1.اردبیلی،محمد علی،حقوق جزا عمومی
2.اقایی نیا،حسین،جرایم علیه اشخاص
3.صادقی،محمد هادی،جرایم علیه اشخاص
4.فوکو میشل،بررسی یک پرونده قتل
5.گودرزی فرامرز،پزشکی قانونی برای دانشجویان رشته حقوق
6.نوربها،رضا،زمینه حقوق جزای عمومی
مقالات:
7.رئیس دانا،مریم،راسکلنیکوف یا پییر ریوییر مساله این است

تارنمای حقوقی بامداد نو